به گزارش خبرگزاری علم و فناوری؛ پس از فیلترینگ پیام رسان تلگرام در کشور ما استفاده از فیلتر شکن‌ها شیوع بی سابقه‌ای یافت. این امر چه به دلیل لجاجت مجازی با تصمیم سازان این امر بوده باشد و چه به دلیل کیفیت بهتر پیام رسان خارجی، در هر صورت به وضعیتی بحرانی تبدیل شده که کشور را در معرض تهدید بسیار جدی سایبری قرار داده است. اگر چه جنس این تهدید، مجازی و سایبری است اما بهره‌برداری از آن قطعاً به فضای مجازی محدود نخواهد بود و کشور از این منظر در معرض تهدید واقعی قرار دارد. در همین زمینه در مصاحبه با نوید کمالی، محقق و پژوهشگر حوزه رسانه و فناوری‌های نوین ارتباطی به گفتگو پرداختیم.
فیلترشکن؛ تعریف، شیوع و موارد استفاده از آن در ایران و جهان
کمالی در توضیح دلیل استفاده از فیلترشکن گفت: پیش از ارائه یک تعریف ساده و گویا در رابطه با ابزارهای «گذر از فیلترینگ» یا «فیلترشکن» لازم است که به چرایی رواج یافتن این گونه ابزارها در بین کاربران فضای مجازی ایران و جهان بپردازیم. به طور کلی مبنای فضای مجازی مبتنی بر ارائه دسترسی آزاد به اطلاعات فارغ از نوع و محتوای آنها گذاشته شده است. از این جهت می‌توان فضای مجازی را به اقیانوسی بی انتها از اطلاعات با قالب‌های مختلف متنی، تصویری و چند رسانهای تشبیه کرد که هر فرد به فراخور پیش زمینه‌های فکری و نیازمندی اطلاعاتی خود می‌تواند از موجودی‌های این فضا بهره‌مند گردد.
این کارشناس رسانه با اشاره به محدودیت‌های دسترسی به اینترنت در همه کشورها، افزود: طبیعتاً دسترسی بدون طبقه بندی به انواع اطلاعات بدون شک می‌تواند موجب بروز برخی از آسیب‌ها و تهدیدات برای کاربران فضای مجازی یک جامعه و حتی یک کشور شود. زیرا گستره داده‌های موجود در فضای مجازی صرفاً شامل داده‌های علمی و خبری نیست و به تنهایی میلیون‌ها وبگاه تخصصی تجاری و عمومی در حوزه تولید محتویات غیر اخلاقی از جمله پورنوگرافی در فضای مجازی مشغول به فعالیت هستند که محتوای تولیدی آنها حتی با لیبرال‌ترین استانداردهای غربی، 18+ سال ارزیابی می‌شود و دسترسی کودکان و نوجوانان به این دست محتوا به شدت ممنوع اعلام شده است.
به عنوان مثال بد نیست اشاره‌ای به دغدغه «ترزا می» نخست وزیر انگلیس داشته باشیم که به شدت نسبت به فعالیت بدون ضابطه برخی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی این کشور انتقاد داشت و در مجمع جهانی اقتصاد صریحاً از تلگرام و فیس بوک به عنوان دو تهدید کننده امنیت کشور خود نام برد. لذا در تمام کشورهای جهان از جمله ایران با توجه به بافت فرهنگی و اعتقادی کشور راهکارهایی برای مدیریت و کنترل دسترسی‌های کاربران به اطلاعات نامناسب پیش بینی و اجرا می‌شود که به طور کلی از این سیاست به عنوان فیلترینگ نام برده می‌شود.
برای درک بهتر رایج بودن سیاست فیلترینگ در دنیا بد نیست به این نکته اشاره گردد که در مدارس آمریکا و اروپا دسترسی دانش آموزان به شبکه‌های اجتماعی و غیر اخلاقی در بستر اینترنت مدارس ممنوع و فیلتر شده است. حتی پیش از استفاده از خدماتی مانند ایجاد پست الکترونیک نیز نیاز به تایید صلاحیت سنی دانش آموزان می‌باشد.
به عنوان یک مثال دیگر پس از انتقاد سران اتحادیه اروپا از نحوه خدمات‌دهی بی ضابطه تلگرام به کاربران، این شرکت در جدیدترین آپدیت نرم افزاری خود حداقل سن 16 سال را به عنوان سن مجاز برای عضویت کاربران خود مشخص کرده است.
در واقع سیاست فیلترینگ موجب می‌شود که کاربران در مقابل دسترسی های تصادفی به محتویات ضد فرهنگی و ضد امنیتی مصون شوند اما این سیاست در کنار خود موجب خلق و رواج ابزارهای عبور از فیلترینگ معروف به فیلترشکن‌ها شده که این دست ابزارها با بهره گیری از پروتکل‌های ارتباطی امن از جمله وی پی انها «VPN» و پراکسی‌های ساکس «Socks» واسط و مستقر در دیگر کشورها امکان دسترسی به محتوای فیلترشده را برای کاربران خود مهیا می‌کنند.
البته نمی توان تمام کاربران فیلترشکن ها را افرادی در جستجوی محتوای غیر اخلاقی و ضد امنیتی معرفی کرد زیرا بخش زیادی از کاربران فیلترشکن‌ها اساتید، دانشجویان و پژوهشگرانی هستند که به دلیل سیاست‌های تحریمی برخی کشورهای جهان از جمله آمریکا قادر به دسترسی مستقیم و آشکار از ایران به پایگاه‌های اینترنتی ناشر مقالات و مجلات علمی جهان نیستند و لذا به ناچار این افراد برای دسترسی به اطلاعات مورد نیاز خود نیاز به بهره گیری از فیلترشکن ها دارند.
استفاده از فیلترشکن و افزایش هزینه‌های ملی و هزینه‌های جاری کاربران در بعد اقتصادی
کارشناس فناوری‌های نوین ارتباطی در رابطه با نحوه عمل فیلتر شکن‌ها و خطرات استفاده از آنها، ادامه داد: باید به این نکته توجه داشت که سرورهای ارائه دهنده این نوع خدمات در کشورهای دیگری که دسترسی آزادتری به فضای مجازی دارند استقرار یافته است و کاربر با اتصال به سرور آنها از بستر فضای مجازی آن کشور واسط، داده‌های مورد نیاز خود را ارسال و یا دریافت می‌کند. این فرایند خود به تنهایی کاربران را با تهدیدات زیادی از جمله سرقت و شنود اطلاعات از سوی مجرمین و هکرها روبرو می‌نماید.
از سوی دیگر فیلترشکن‌ها از جمله وی پی انها به دلیل انتقال کل ترافیک مورد استفاده کاربر به سمت سرورهای خارجی ارائه دهنده خدمات خود موجب تحمیل هزینه‌ای مضاعف در رابطه با مصرف اینترنت می‌شود زیرا بر اساس قوانین موجود ایران، پهنای باند داخلی نصف پهنای باند بین المللی محاسبه می‌گردد. طبیعتاً با عبور تمام ترافیک مورد استفاده کاربر از مجرای فیلترشکن‌ها حتی ترافیک داخلی مورد استفاده با هزینه بین الملل محاسبه می‌گردد که این خود در دراز مدت هزینه‌های مالی زیادی را به کاربران تحمیل می‌کند که در نگاه کلان تأثیر آن بر اقتصاد ملی نیز قابل توجه است.
متأسفانه بخش عمده‌ای از ارائه دهندگان خدمات عبور از فیلترینگ به دلیل ممنوعیت‌های قانونی در کشورهای مختلف جهان به صورت ناشناس و گمنام اقدام به ارائه خدمات ضد فیلترینگ می‌نمایند. این گمنامی خود زمینه ساز سودجویی مجرمان فضای مجازی از کاربران فیلترشکن‌ها شده است. زیرا ارائه دهنده خدمات فیلترشکن به راحتی می‌تواند تمام ترافیک مورد استفاده کاربر از جمله متن چت‌ها، تصاویر ارسالی و دریافتی، رمزهای عبور و حتی داده‌هایی از جمله اطلاعات سخت افزاری و نرم افزاری کاربران از جمله داده‌های مربوط به الگوی وب گردی آنها را ذخیره و پالایش نمایند.
از سوی دیگر با فیلتر شدن پیام رسان تلگرام بسیاری از کاربران با هجوم به مارکت‌های نرم افزاری اقدام به دانلود نرم افزارهای رایگان و غالبا بدون هویت عبور از فیلترینگ بر روی تلفن‌های همراه خود نمودند که این دانلود فله‌ای خود موجب آلوده شدن هزاران کاربر ایرانی به بد افزارهای جاسوسی و سرقت اطلاعات از جمله وی پی ان فیلتر شد.
جالب آن که حتی نسخه‌های کم خطرتر فیلترشکن‌ها نیز با تزریق آگهی‌های گوناگون به ترافیک درخواستی کاربر، موجب مصرف بیهوده ترافیک اینترنت می‌شوند. اگر چه این مسأله موجب تحمیل هزینه نامتعارف به کاربران می‌شود اما یکی از راه‌های کسب درآمد فیلترشکن‌های به ظاهر رایگان، نمایش همین تبلیغات است. گرچه مهتر از نمایش آگهی درآمد اصلی فیلترشکن‌ها به حوزه فروش کلان داده‌های مربوط به فعالیت های کاربران بر می‌گردد.
اما این نکته نباید ناگفته بماند که برخی از فیلترشکن‌ها از جمله سایفون به صورت رسمی از سوی نهادهای خارجی از جمله سازمان سیا و وزارت امور خارجه آمریکا در قالب سیاست دیپلماسی عمومی آمریکا پشتیبانی مالی می‌شوند تا از طریق آنها کاربران کشورهایی مانند ایران که در ردیف دشمنان آمریکا تعریف می‌شوند به محتویات سیاسی ضد حکومتی و ضد اسلامی تولید شده در آمریکا و جهان غرب دسترسی داشته باشند. جالب آن که این فیلترشکن‌های دولتی نیز هیچ ممنوعیتی برای دسترسی کاربران ایرانی به محتوای ضد اخلاقی را از بستر خود تعریف نکرده‌اند و هر کاربر با نصب فیلترشکن‌های تحت حمایت دولت آمریکا می‌تواند به راحتی به محتویات پورنوگرافی که حتی در بسیاری از ایالت‌های آمریکا و کشورهای اروپایی ممنوع است دسترسی داشته باشد.
چالش لجاجت مردم با فیلترینگ تلگرام
کمالی در ادامه با تأیید مقاومت بخش‌های عمده‌ای از مردم برای ترک تلگرام گفت: طی هفته‌های گذشته ماجرای فیلترینگ تلگرام بیش از هر زمانی مسأله وجود و گسترش ابزارهای ضد را در سطح مسئولین و افکار عمومی مطرح کرد. زیرا بر اساس آخرین آمارها تلگرام در ایران بیش از 45 میلیون کاربر داشت که پس از اعمال سیاست فیلترینگ و شروع فرایند کوچاندن اجباری کاربران به پیام رسانهای بومی بخش تقریباً عمده ای از کاربران به دلیل آنچه لجات دیجیتال و یا مقاومت دیجیتال خوانده شده حضور در این بستر خارجی را با بهره‌گیری از ابزارهای عبور از فیلترینگ به مهاجرت به شبکه های داخلی ترجیح دادند.
البته اگر بخواهیم چرایی فیلترینگ تلگرام را مورد بررسی قرار دهیم باید به این نکته توجه داشته باشیم که فیلترینگ تلگرام بدلیل عدم امکان اعمال قانون و نظارت دقیق بر محتوا و کاربران خاطی آن صورت گرفت. زیرا به دلیل ماهیت رمزنگاری شده آن امکان رصد محتواهای تولید شده در این بستر به راحتی ممکن نبود و مدیران تلگرام نیز در حوزه مقابله با گروهک های مجازی ضد امنیتی- اخلاقی فعال در این شبکه با نهادهای ذی صلاح داخل کشور ما همکاری نداشتند. لذا مسئولین نظام در یک جمع بندی، تصمیم به رفع انحصار از تلگرام گرفتند که در جریان آن و جهت تسریع فرایند مهاجرت به نسخه‌های بومی پیام رسان‌ها، تلگرام از دسترس کاربران داخلی خارج شد. هر چند که به دلیل مسائلی از جمله عدم وجود آمادگی مناسب جهت میزبانی از مهاجران تلگرام در پیام رسانهای داخلی انتقادات زیادی به سیاست چکشی جایگزین سازی پیام رسانهای داخلی به جای تلگرام وارد شد. یکی از تبعات آن افزایش دانلود نرم افزارهای فیلتر شکن جهت دسترسی به تلگرام در داخل کشور بود که بنا بر برخی آمارها به بیش از 700 هزار بار در روز هم می‌رسید.
طبیعتاً چالش لجاجت در برابر فیلترینگ تلگرام تا مدتی در بین کاربران فضای مجازی وجود خواهد داشت و تنها راه متقاعد سازی کاربران به بهره گیری از پیام رسان های بومی علاوه بر تقویت زیرساخت‌های سخت افزاری و نرم افزاری مسأله تبیین امنیت حریم خصوصی کاربران و ارائه تضمین‌های قانونی به افکار عمومی است که در این مسیر شورای عالی فضای مجازی با همراهی مجلس شورای اسلامی باید همچون بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، قانونی التزام آور را برای حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی دیجیتال کاربران در مقابل دسترسی‌های غیر مجاز اشخاص حقیقی و حقوقی جز با دستور نهادهای قضایی تدوین و تصویب نماید.
وی در پایان با تأکید بر لزوم چاره اندیشی برای حل مسئله افزود: از سوی دیگر وزارت آموزش و پرورش و سازمان صدا و سیما بایستی با گسترش آموزش‌های سواد رسانهای در جامعه و خصوصاً مدارس زمینه را برای افزایش آگاهی کاربران در مواجهه با تهدیدات پنهان فضای مجازی از جمله خطرات ناشی از استفاده ناآگاهانه از ابزارهای فیلترشکن و پیام رسانهای گمنام و خارجی مهیا کنند. زیرا در صورت وقوع هر گونه جرم در این بسترهای مجازی خارجی روند پیگیری و احقاق حق برای شاکی بسیار سخت و پیچیده خواهد بود. لذا پیشگیری از وقوع جرم در فضای مجازی باید اولویت تمام نهادهای فرهنگ ساز در جامعه ما باشد.
