گروه علمی و دانشگاهی خبرگزاری فارس، پیام رسانهای بومی و جایگزینی شبکه های اجتماعی داخلی به جای تلگرام از دغدغه‌هایی است که هنوز راه حل مناسبی برای آن پیدا نشده است. تاکنون با صاحب نظران عرصه فناوری اطلاعات گفت‌وگو کردیم اما نظر پژوهشگران جوان و فعال در عرصه فضای مجازی و نگاهی که به این موضوع دارند، می تواند جذاب باشد.
به همین منظور با نوید کمالی کارشناس فضای مجازی، مدرس و پژوهشگر حوزه فناوری اطلاعات گفت وگو کردیم. در ادامه متن این گفت وگو را می خوانید:
زمان نامناسب برای ورود پیامرسانهای داخلی به عرصه رقابت
فارس: فعالیت پیامرسانها در سال‌های گذشته را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کمالی: اولین مساله‌ای که در حوزه فعالیت پیامرسانها باید توجه کنیم این است که ورود آنها به فضای رقابت درست زمانی اتفاق افتاد که محصولات خارجی بازار مصرف ایران را اشغال کرده بودند در آن زمان به این فکر افتادیم که تصرف بازار شبکه‌های اجتماعی خارجی تهدید است.
به همین منظور نهادهای بالا دستی سعی کردند تا نسخه بومی پیامرسانها را تولید کنند، این در حالی بود که کاربران از نسخه‌های خارجی استفاده می‌کردند و از این پیامرسانها رضایت داشتند.
فارس: چه عاملی باعث شد تا پیامرسانهای داخلی به طور مطلوب نتوانند جایگزین تلگرام شوند؟
کمالی: ورود دیرهنگام پیامرسانهای داخلی درست در زمانی که تلگرام مخاطبان زیادی را در ایران بدست آورده بود باعث شد تا شرایط جذب مخاطب برای آنها سخت شود؛ همچنین تعدد پیامرسانهای بومی که به مخاطب عرضه شد موجب شد تا تمرکز روی یک پیامرسان وجود نداشته باشد.
فارس: تعدد پیامرسانهای بومی چگونه موجب ناکامی استفاده از پیامرسانهای ایرانی شد؟
کمالی: وقتی تعداد پیامرسانهای داخلی معرفی شده به مردم زیاد شد، تمرکز فنی دولت و مجموعه‌های مرتبط به چند پیامرسان معطوف شد و همین امر موجب شد تا یک پیامرسان با قدرت هرچه تمام‌تر در صحنه رقابت با تلگرام ظاهر نشود لذا قدرت و تجهیزات بین چند پیامرسان تقسیم شد و ظرفیت بخش خصوصی نیز به طور کامل استفاده نشد و نتیجه این دو عامل به شکست پروژه جایگزینی پیامرسانهای بومی به جای تلگرام انجامید.
یکی از مشکلاتی که این پیامرسانها داشتند این بود که یک پیام پس از ارسال در همان لحظه به مخاطب نمی‌رسید و شاید یک روز زمان برای ارسال آن به مخاطب لازم بود که اینها ناشی از مشکلات زیرساختی بود. اما اگر تمام قدرت دولت و نهادهای مرتبط برای ایجاد زیرساخت یک پیامرسان متمرکز می‌شد هرگز شاهد چنین مشکلاتی نبودیم و همزمان می‌توانستیم به توسعه پیامرسان فکر کنیم.
فارس: این ناکامی چه مشکلاتی را برای پیامرسانها بوجود آورد؟ کمالی: همین موضوع باعث شد تا محصولات و خدماتی که توسط اپلیکیشن‌های داخلی ارائه می‌شد رضایت مخاطب را جلب نکند و پایداری بالایی میزان مخاطبین شبکه‌های اجتماعی ایرانی نداشته باشند. در صورتی که می‌توانستند این پیامرسانها در زمان مناسب رونمایی شده و جایگزین شوند.
فارس: به نظر شما مشکلاتی که پیامرسانهای داخلی داشتند باعث عدم استقبال مردم نشد؟
کمالی: بله؛ یکی از مشکلاتی که این پیامرسانها داشتند این بود که یک پیام پس از ارسال در همان لحظه به مخاطب نمی‌رسید و شاید یک روز زمان برای ارسال آن به مخاطب لازم بود که اینها ناشی از مشکلات زیرساختی بود. اما اگر تمام قدرت دولت و نهادهای مرتبط برای ایجاد زیرساخت یک پیامرسان متمرکز می‌شد هرگز شاهد چنین مشکلاتی نبودیم و همزمان می‌توانستیم به توسعه پیامرسان فکر کنیم.
پوسته‌های تلگرام، آفت جان پیامرسان بومی شد
فارس: وجود هاتگرام و تلگرام طلایی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
کمالی: پوسته‌های غیررسمی تلگرام در شرایطی ایجاد شدند که مردم با فیلتر ناگهانی تلگرام به سمت استفاده از پیامرسانهای داخلی سوق پیدا کرده بودند اما هاتگرام و طلاگرام و پوسته‌های این چنینی تلگرام مجالی برای استفاده دوباره از تلگرام ایجاد کردند چرا که مردم وقتی می‌دیدند می‌توان با یک اپلیکیشن دوباره از همان خدمات تلگرام استفاده کنند دیگر از پیامرسان داخلی با مشکلاتی که داشت استقبال نمی‌کردند.
قانون مبارزه با جرائم سایبری مربوط به سال 88 است؛ در حالی که باید قوانین در این حوزه به روز رسانی شود؛در سال 88 با موضوعاتی نظیر واقعیت افزوده و پیامرسانهای متعدد روبرو نبودیم لذا در قوانین سایبری نیاز به روزآمدسازی با پدیده‌های نو داریم. همین موضوعات منجر شد تا پروژه پیامرسان داخلی نتواند با موفقیت به اتمام برسد و بازار شبکه‌های اجتماعی ایران نیز اکنون در دست پیامرسان خارجی است.
فارس: چه قانونی؟
مشکل این است که ما نیامدیم به شکل قانونی و مناسب برای اعتماد سازی مخاطب فعالیت کنیم، قانونی هم برای این اعتمادسازی وجود نداشت.
کمالی: در کشورهای مختلف دنیا حتی اتحادیه اروپا قانونی با تحت عنوان حفاظت از حریم خصوصی دیجیتال کاربران وضع شده که این قانون به کاربران کمک می‌کند در صورتی که متوجه شوند پیام‌‌رسانی که در حال استفاده از آن هستند از اطلاعاتشان سوء استفاده می‌کند سریع به مرجع قانونی رجوع کرده و از آن پیامرسان شکایت می‌کنند.
قوانین کهنه سایبری نیاز به بازنگری دارد
متاسفانه در ایران چنین قانونی وجود ندارد و قانون مبارزه با جرائم سایبری مربوط به سال 88 است؛ در حالی که باید قوانین در این حوزه به روز رسانی شود؛در سال 88 با موضوعاتی نظیر واقعیت افزوده و پیامرسانهای متعدد روبرو نبودیم لذا در قوانین سایبری نیاز به روزآمدسازی با پدیده‌های نو داریم. همین موضوعات منجر شد تا پروژه پیامرسان داخلی نتواند با موفقیت به اتمام برسد و بازار شبکه‌های اجتماعی ایران نیز اکنون در دست پیامرسان خارجی است.
فیلترینگ بدون آگاه سازی مخاطب یک پروژه شکست خورده است
فارس: به نظر شما فیلترینگ راه حل مناسبی است؟
کمالی: موضوع ایجاد محدودیت برای هدایت کاربران به یک سمت مدنظر دولت یک پروژه شکست خورده است چرا که این پروژه فیلترینگ در هر کشوری که اعمال شده با شکست مواجه شده مگر آنکه با آگاه‌سازی مخاطب و بالا بردن سواد رسانهای بتوانیم مردم را از دلایل فیلترینگ آگاه کنیم.
همچنین فیلتر کردن محتوا از طریق فنی باعث میشود دشمنان و رقبای منطقه‌ای با ایجاد راه‌هایی برای دور زدن فیلتر روی کشور سرمایه گذاری کنند و تکنولوژی‌های عبور از فیلتر را در اختیار مردم قرار دهند با این کار دسترسی به بار ترافیکی کشور به کشورهای دیگر سپرده میشود و آنها با استفاده از این اطلاعات می‌توانند سلیقه و ذائقه مردم با بشناسند و از عملیات روانی برای تاثیرگذاری در افکار عمومی استفاده کنند.
در کشور چین نرم‌افزار وی چت به عنوان نرم افزار مرجع برای تمامی مردم چین در نظر گرفته شد بر همین اساس چینی‌ها برای استفاده از خدمات مختلف از قبیل خدمات بانکی و شهروندی باید نرم‌افزار وی چت را روی گوشی تلفن همراه خود نصب می‌کردند تا بتوانند از خدمات دولت بهره‌مند شوند . همین امر باعث شد تا وی چت توسعه و تمرکز بیشتری پیدا کند و حالا به عنوان پیامرسان ملی چین شناخته میشود.
فارس: اگر فقط یک پیامرسان در زمان فیلتر تلگرام معرفی می‌شد آیا می‌توان امیدی به مهاجرت مردم به آن پیامرسان داشت؟ کمالی: به نظر می‌رسد این کار توفیق بیشتری نسبت به معرفی چند پیامرسان بومی دارد چرا که وقتی یک بستر معرفی میشود بخش خصوصی و دولت نیز می‌تواند حمایت مالی و تکنولوژی خوبی از پیامرسان انجام دهد. اما معرفی پوسته‌های تلگرام این موضوع را با مشکل مواجه کرد. طبیعتا اگر این سیاست غیرهوشمندانه اتفاق نمی افتاد شاهد نتیجه دیگری بودیم.
فارس: با اجماع پیامرسانهای داخلی و ارتباط آنها با یکدیگر موافقید؟
کمالی: این موضوع که اگر یک شخص یک نوع پیامرسان را بر روی گوشی تلفن همراه داشته باشد و شخص دیگری با یک پیامرسان دیگر بتواند به وی پیام دهد مشکلات و هزینه های بالایی را در پی دارد.البته اکنون به این نتیجه رسیدیم که توانمندسازی پیامرسانهای بومی می‌تواند به اقتصاد کشور نیز کمک کند. به عنوان مثال در کشور چین نرم‌افزار وی چت به عنوان نرم افزار مرجع برای تمامی مردم چین در نظر گرفته شد بر همین اساس چینی‌ها برای استفاده از خدمات مختلف از قبیل خدمات بانکی و شهروندی باید نرم‌افزار وی چت را روی گوشی تلفن همراه خود نصب می‌کردند تا بتوانند از خدمات دولت بهره‌مند شوند. همین امر باعث شد تا وی چتتوسعه و تمرکز بیشتری پیدا کند و حالا به عنوان پیامرسان ملی چین شناخته میشود.
اگر ما نیز در موضوع پیامرسانها چنین کاری را انجام دهیم دیگر نیازی به اجماع پیامرسانها وجود ندارد چرا که این کار هزینه‌های زیادی را هم به پیامرسانها و هم به دولت وارد می‌کند. از لحاظ فنی نیز برای ایجاد زیرساخت لازم در جهت تحقق این کار هزینه و انرژی و زمان زیادی می‌طلبد لذا به نظر می‌رسد این کار نمی‌تواند موفقیت را برای سیاست‌گذاران و پیامرسانهای داخلی به همراه بیاورد.
چند ماه قبل اعلام شد که سه پیامرسان سروش، گپ و بله به عنوان سه پیامرسان مورد حمایت نهادهای دولتی هستند که به صورت رسمی می‌توان از آنها استفاده کرد. البته زمزمه‌هایی در این خصوص وجود دارد که بعد از مدتی بعضی از این پیامرسانها حذف شده و درنهایت از یک پیامرسان به عنوان پیامرسان بومی حمایت میشود. اما اگر این کار از همان ابتدا انجام می‌شد دیگر نیاز به صرف این میزان هزینه و زمان در این بازار پررقابت فناوری نبود.
فارس: حمایت از چند پیامرسان داخلی راهکار مناسبی نیست ؟
کمالی: اتفاقاً چند ماه قبل اعلام شد که سه پیامرسان سروش، گپ و بله به عنوان سه پیامرسان مورد حمایت نهادهای دولتی هستند که به صورت رسمی می‌توان از آنها استفاده کرد. البته زمزمه‌هایی در این خصوص وجود دارد که بعد از مدتی بعضی از این پیامرسانها حذف شده و درنهایت از یک پیامرسان به عنوان پیامرسان بومی حمایت میشود. اما اگر این کار از همان ابتدا انجام می‌شد دیگر نیاز به صرف این میزان هزینه و زمان در این بازار پررقابت فناوری نبود.
دور شدن پیام رسانهای بومی از هدف اصلی
فارس: در مجموع عملکرد پیامرسانهای داخلی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کمالی:متاسفانه نهادهای مرتبط با فعالیت پیامرسانهای داخلی به خوبی از این پیامرسانها حمایت نکردند در همان ابتدای فیلترینگ تلگرام مخاطبان به شدت به سمت پیامرسان بومی گرایش پیدا کردند چرا که این پیامرسانها در ابتدای کار با ارائه تسهیلاتی نظیر اینترنت رایگان توانسته بودند مخاطبان را به خود جلب کنند اما در مسیر کار ناگهان این تسهیلات حذف شد و حمایت‌ها و وعده‌های داده شده ارائه نشد که همه این مسائل منجر شد تا این پیامرسانها گام به گام از مسیرشان دور شوند.
حمله تروریستی داعش از عواقب استفاده از تلگرام بود
فارس: حمایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات از پیامرسانهای داخلی را کافی می‌دانید؟
کمالی: وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان نهاد متولی برای پیشرفت حوزه فناوری اطلاعات در کشور از ابتدا تلاش کرد تا مردم به سمت پیامرسانهای بومی و ملی سوق پیدا کنند. همچنین مشکلات و نیازهای پیامرسانهای داخلی را بررسی و به دنبال جایگزینی آنها به جای تلگرام بودند. اما مشکل از اینجا شروع شد که اختلاف نظر بین این موضوع وجود داشت که آیا تلگرام از سبد مخاطب حذف شده است یا نه؟ چرا که پیش از این تلگرام به عنوان یک بستر ارتباطی بین شهروندان اطلاعات آنها را رد و بدل می‌کرد وهمین امر موجب شده بود تا سرویس‌های جاسوسی و مجرمین از آن استفاده کنند چنان که عملیات تروریستی داعش در مجلس شورای اسلامی نیز در بستر تلگرام صورت گرفت.
طبیعتا همه کشورها به محض تهدیدات این چنینی سعی می‌کنند تا موضوع را رفع کنند ما نیز برای این کار تلاش کردیم اما در ابتدا رقیب بومی مناسبی برای تلگرام نداشتیم و در این حالت اگر تلگرام را حذف می‌کردیم باز هم مردم به سمت یک پیامرسان خارجی دیگر سوق پیدا می‌کردند.
چنانچه تجربه فیلتر وایبر را داشتیم که مردم و مخاطبان به سمت چند پیامرسان خارجی سوق پیدا کردند اما وقتی مخاطبان دیدند که تلگرام یک بستری است که آماده پذیرش حجم بالای مخاطب را دارد دیگر پیامرسانهای خارجی را رها کرده و عضو تلگرام شدند. به همین دلیل تلگرام کاربران بیشتری را در ایران و غرب آسیا پیدا کرد.
وقتی تلگرام فیلتر شد برای آن پوسته‌های مختلفی تعریف کردند که امکان نظارت نسبی را برای دولت فراهم می‌کرد. این کار برای این موضوع انجام شد تا بتوانند به تدریج پیامرسانهای بومی را جایگزین کنند اما حفظ پوسته‌های تلگرام نه تنها باعث شد که مردم از این نرم‌افزار و اپلیکیشن دل نکنند بلکه رقابت را برای پیامرسانهای داخلی سخت‌تر کرد.
فارس: به نظر شما جایگزین مناسبی برای تلگرام ارائه شده است؟
کمالی: با وجود آنچه که تاکنون مشاهده کردیم تاکنون نتوانستند بستر یک جایگزین قوی و قدرتمند را برای تلگرام فراهم کنند؛ حتی اگر این بستر جایگزین وجود داشته اما به دلیل حذف خدمات ویژه مانند اینترنت رایگان و برخی تسهیلات اقبال زیادی نسبت به آن جایگزینی نشان داده نشده است.
به تجربیات موفق جهانی رجوع کنیم
فارس: به نظر شما راهکار چیست؟
کمالی: با بررسی برخی از تجربیات موفق جهانی متوجه می‌شویم که باید تغییراتی در موضوع حمایت و استفاده از پیامرسانهای داخلی ایجاد کنیم اولین موضوع این است که باید بخش خصوصی را تقویت کرد چرا که در این بخش جوانان متخصصی حضور دارند که در حوزه فناوری فعال هستند اگر می‌خواهیم در حوزه فناوری اطلاعات حرفی برای گفتن داشته باشیم باید از شرکتهای دانش بنیان علی‌الخصوص شرکتهای فعال در حوزه پیامرسانهای بومی حمایت کنیم. همچنین باید از لحاظ بودجه‌ای نیز این پیامرسانها دغدغه‌ای نداشته باشند.
فارس: یعنی دولت به آنها بودجه‌ای اختصاص دهد؟
کمالی: بله؛ باید مجلس و دولت یک تصمیم قاطع بگیرند و بودجه مناسب و مشخصی را برای مسیرهای نوین ارتباطی اختصاص دهند؛ یکی از مهمترین موضوعات به خصوص در انتخابات مجلس شورای اسلامی همین پیامرسانها هستند که اگر به آنها توجه شود می‌تواند کمک زیادی به برگزاری یک انتخابات مطلوب کند.
اگر می‌خواهیم در حوزه فناوری اطلاعات حرفی برای گفتن داشته باشیم باید از شرکتهای دانش بنیان علی‌الخصوص شرکتهای فعال در حوزه پیامرسانهای بومی حمایت کنیم. همچنین باید از لحاظ بودجه‌ای نیز این پیامرسانها دغدغه‌ای نداشته باشند.
فارس: ارائه وام به شرکت های دانش‌بنیان به این موضوع کمک می‌کند؟
کمالی: متاسفانه حمایت از طریق ارائه وام باعث میشود که تنها برخی از این شرکت ها از این تسهیلات استفاده کنند و منجر به ایجاد رانت میشود اما تخصیص بودجه به شرکتهای دانش‌بنیان و دارای ایده‌های خوب در حوزه پیامرسانهای داخلی می‌تواند تا حدودی مشکلات این قشر را برطرف کند.
فارس: و سخن آخر...
کمالی: حمایت از شرکتهای دانش‌بنیان فعال در حوزه فناوری اطلاعات و بخصوص پیامرسانها و حمایت رسمی دولت و مجلس و اختصاص بودجه به فناوری‌های نوین ارتباطی تنها راهی است که می‌تواند به فعالیت و حیات این پیامرسانها کمک کند.
